Ekonomia rozwoju – prof. Edward Szczepanik
104 lata temu urodził się prof. Edward Szczepanik – niestety wciąż słabo u nas znany, a wszak wybitny polski ekonomista – ostatni premier Rządu RP na Uchodźstwie w Londynie lat 1986-1990. Jest jednym z wielu przykładów na ciągłość i trwanie myśli naukowej Niepodległej Polski – II Rzeczpospolitej. Był nie tylko cenionym ekonomista polskim w krajach Wolnego Świata pracując w wielu instytucjach międzynarodowych, ale także pracownikiem naukowym na wielu uniwersytetach. Jego nauczycielami byli wybitni profesorowie przedwojennego SGH w Warszawie jak np. prof. Edward Lipiński, a także profesorowie w Wielkiej Brytanii gdzie studiował w końcu lat 30-tcyh XX w. m.in. w London School of Economics and Political Sciences u prof. Lionela Robbinsa oraz Friedricha von Hayeka. i prof. Paula Rosensteina-Rodana. Przed wybuchem wojny zostaje pracownikiem naukowym w warszawskiej Szkole Głównej Handlowej oraz w Banku Narodowym. Pisze też wówczas nowatorską pracę pt. Zagadnienie neutralnego pieniądza (SGH, 1938). Niestety agresja Niemiec i Rosji sowieckiej w 1939 r. przekreśla jego dalszą karierę w Polsce. Kontynuuje ją po wypełnieniu żołnierskiego obowiązku lat wojny na emigracji, gdzie tradycjie i ciągłość II Rzeczypospolitej tworzą narodową tozsamość polska, która dziś wciąż czeka na “odkrycie” i docenienie w Wolnej Polsce.
Wybrane koncepcje Edwarda Szczepanika w obszarze ekonomii rozwoju
Wśród ponad 40 prac poświęconych problemom rozwoju krajów rozwijających się na szczególną uwagę zasługują dwa dzieła, które stanowią unikatowy wkład Edwarda Szczepanika do ekonomii rozwoju: The Economic Growth of Hong Kong [Szczepanik, 1958] i The Economic and Social Problems of the Far East [Szczepanik, 1963].
Dzieło dotyczące rozwoju gospodarczego Hongkongu daje nowatorski pod-kład do strategii uprzemysłowienia jako drogi rozwoju krajów słabo rozwiniętych. Pokazuje również politykę gospodarczą Hongkongu, która umożliwiła tej gospodarce osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju na tle innych gospodarek Azji Wschodniej. Ma to zarówno duże walory teoretyczne, jak i aplikacyjne. W warstwie teoretycznej zawiera – z jednej strony – naukowe uzasadnienie dla strategii rozwoju gospodarczego opartej na uprzemysłowieniu, która zakłada równoległe wykorzystanie zewnętrznych czynników rozwoju, w szczególności handlu zagranicznego (choć Szczepanik podkreśla również rolę kapitału zagranicznego), oraz wykorzystanie czynników wewnętrznych, głównie kwalifikowanej siły roboczej jako czynnika wzrostu wydajności pracy, a w konsekwencji wzrostu gospodarczego. Podkreśla również wagę edukacji i czynnika kulturowego w rozwoju gospodarczym. Przedmowę do tego dzieła napisał F. Benham, wybitny angielski ekonomista i profesor London School of Economics, autor przedwojennego podręcznika ekonomii, powszechnie używanego do lat 50. ubiegłego wieku F. Benham podkreśla w nim oryginalność zastosowanej przez E. Szczepanika metody analizy gospodarki Hongkongu, a także jego nowatorskie ujęcie teoretyczne, i formułuje opinię o tej pracy.
Drugie dzieło, The Economic and Social Problems of the Far East [Szczepanik, 1963], stanowi kompendium wiedzy na temat problemów rozwoju krajów Azji Wschodniej w świetle historycznych uwarunkowań społeczno-ekonomicznych tego regionu oraz jego perspektyw rozwojowych w kontekście rozpoczynające-go się wówczas procesu otwierania tych gospodarek oraz ich integracji z gospodarką światową. Dzieło jest pokłosiem międzynarodowego sympozjum naukowego zorganizowanego we wrześniu 1961 r. w ramach Golden Jubilee Congress of the University of Hong Kong. Była to pierwsza światowa debata wokół kierunków rozwoju krajów Azji Wschodniej, w tym także Chin i Rosji. Uczestniczyli w niej wybitni światowi uczeni zajmujący się problemami krajów słabo rozwiniętych, zarówno ekonomiści i socjologowie, jak i politolodzy oraz kulturoznawcy. Dzieło zostało wydane przez Hong Kong University Press w 1963 r. Edward Szczepanik jest jego redaktorem naukowym oraz autorem kilku tekstów, w tym artykułu pt. Balance of Payment of Mainland China. Jest to pierwsza naukowa publikacja dotyczącą bilansu płatniczego Chin oraz traktowania Chin jako kraju rozwijającego się. Podkreślmy: Chiny jako kraj rozwijający się występują w międzynarodowych stosunkach gospodarczych i politycznych dopiero od pierwszej połowy lat 70., po złożeniu przez nie odpowiedniej deklaracji na forum ONZ. Dzieło zawiera trzy dające się wyodrębnić nurty badawcze. Pierwszy dotyczy przemian zachodzących w Chinach, a także Rosji. Rozwój Chin przedstawiono w ujęciu długookresowym ze szczególnym uwzględnieniem przemian po drugiej wojnie światowej, w tym także w aspekcie wpływu gospodarczego Chin na kraje Azji Wschodniej. Istotne jest w tym kontekście eksponowanie potencjalnie pozytywnej roli tzw. wielkiego skoku (1958-1962), który w pierwszej fazie rodził pewne nadzieje wśród świata nauki i polityki na pozytywny zwrot w polityce społeczno-ekonomicznej ChRL oraz szersze jej otwarcie na gospodarkę światową.
Drugi nurt dotyczy problemów rozwoju wybranych krajów Azji Wschodniej (Hongkong, Indonezja, Malezja, Tajwan, Korea Południowa) w kontekście ich miejsca w międzynarodowych stosunkach gospodarczych, w tym w szczególności regionalnych stosunkach azjatyckich. Trzeci nurt dotyczy Japonii i Australii. Autorzy podkreślają duże znaczenie stosunków gospodarczych z tymi krajami dla rozwijających się gospodarek Azji Wschodniej. Podkreślają możliwość wykorzystania japońskich doświadczeń rozwojowych oraz australijskich doświadczeń w zarządzaniu gospodarką narodową.
Wkład prof. Edwarda Szczepanika do badań nad gospodarkami wschodzącymi
Rozważania nad fenomenem gospodarek wschodzących rodzą problem na-tury metodologicznej wynikający z ich specyfiki jako ekonomicznie i politycznie niejednorodnego subsystemu gospodarki światowej. Wiąże się to m.in. z faktem, że do zbioru gospodarek wschodzących (obecnie według „The Economist” to ok. 30 gospodarek) należą z jednej strony gospodarki wcześniej klasyfikowane jako nowo uprzemysłowione (KNU), a z drugiej gospodarki byłych krajów socjalistycznych, głównie Europy Środkowej oraz Chiny i Wietnam. Łączy je dynamizm gospodarczy pobudzany zarówno przez czynniki wewnętrzne, jak i ze wnętrzne, w tym drugim przypadku przez handel zagraniczny, import kapitału i technologii, co znajduje wyraz w realizowanej przez nie strategii rozwoju otwartego, zakładającej przejście od autarkicznego modelu rozwoju do modelu otwartego z myślą o korzyściach uprzemysłowienia i międzynarodowej specjalizacji, dzisiaj rozwijanej głównie w ramach wewnątrz gałęziowego podziału pracy. Dzieli je z kolei odmienna zaszłość polityczna i społeczno-ekonomiczna. Pierwsze to gospodarki w zasadzie może następować w ramach ekonomii rozwoju, a na ile w ramach ekonomii transformacji.
Wydaje się, że kiedy rozważamy dotychczasowe kierunki ich rozwoju (ujęcie retrospektywne), to zasadne jest podejście dychotomiczne uwzględniające w odniesieniu do poszczególnych krajów odpowiednio ekonomię rozwoju i ekonomię transformacji. W rozważaniach nad powyższym problemem mogą być przydatne prace Edwarda Szczepanika, przy założeniu, że źródłem zachodzących przemian podmiotowych w gospodarce światowej jest dynamizm gospodarek nowo uprzemysłowionych, zwłaszcza w Azji Południowo-Wschodniej, którego wyrazem jest utrzymujące się przez ponad trzy ostatnie dekady wysokie, często dwucyfrowe, tempo wzrostu PKB tych ostatnich; towarzyszy temu wzrost ich konkurencyjności międzynarodowej, a w rezultacie rośnie ich rola w międzynarodowym podziale pracy, decydując o pozycji całej grupy gospodarek wschodzących w gospodarce światowej. Stało się to możliwe, niezależnie od efektywnego wykorzystania wewnętrznych czynników rozwoju, dzięki realizowanej przez nie (tj. gospodarki Azji Wschodniej) strategii rozwoju otwartego zakładającej model rozwoju gospodarczego oparty na równoległym wykorzystaniu wewnętrznych i zewnętrznych czynników, w tym drugim przypadku głównie handlu zagranicznego.
Jaki związek ma w tym kontekście problem gospodarek wschodzących z dorobkiem naukowym Szczepanika? Wróćmy do początków osiągnięć ekonomicznych krajów Azji Wschodniej, tj. lat 50. XX w. Wtedy szczególną rolę odgrywa gospodarka Hongkongu, dynamicznie się rozwijająca od końca lat 40., przez co stanowi wzór dla innych gospoda-rek Azji Wschodniej. Można to przedstawić w formie następujących zależności: Hongkong → tygrysy azjatyckie → inne KNU → gospodarki wschodzące.
W wytyczanie strategii rozwoju gospodarczego Hongkongu istotny wkład wniósł profesor Edward Szczepanik – częściowo zostało to przedstawione w niniejszym tekście. Symbolicznie przypomina o tym także pośmiertna ocena jego dorobku zatytułowana: Professor Edward Szczepanik, The First Economist To Chart the Growth of Hong Kong („South China Morning Post”, 19.10.2005) o orientacji rynkowej, na ogół respektujące własność prywatną, a w wielu przypadkach także pluralizm polityczny, drugie to gospodarki, o których rozwoju do przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych decydował system planowy, a cechowała je doktrynalnie dominująca własność państwowa i monopartyjny system sprawowania władzy. Przyjmując więc powyższe kryteria, Chiny zaliczamy do drugiej grupy, choć one same za-deklarowały na początku lat 70. przynależność do krajów rozwijających się. Specyfika gospodarek wschodzących rodzi zatem następujący problem na-tury metodologicznej: na ile teoretyczne wyjaśnienie mechanizmu ich rozwoju
(…)
Podsumowanie
Dorobek Edwarda Szczepanika w obszarze ekonomii rozwoju ma unikatowy charakter. Wnosi istotny wkład do teorii oraz polityki ekonomicznej krajów rozwijających się, a ze względu na fakt, że powstawał w warunkach field stu-dies, w trakcie jego pobytu w Hongkongu, ma także duże walory poznawcze. W połączeniu z badaniami na temat rolnictwa oraz polityki rolnej powstałymi w czasie pobytu profesora w FAO w latach 1963-1977, a następnie w Sussex University oraz PUNO, wnosi także istotny wkład zarówno do ekonomii rozwoju, jak i ekonomii transformacji,zwłaszcza jeżeli uwzględni się szereg jego wartościowych prac dotyczących polskiej gospodarki, a rolnictwa w szczególności. Ale zagadnienie rolnictwa w pracach Edwarda Szczepanika to odrębny problem badawczy, warty osobnego szerszego omówienia.
_____________________________
Edward Szczepanik – urodził się 22 sierpnia 1915 r. w Suwałkach. W 1933 r. podjął studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Ukończył je w 1936 r., uzyskując tytuł magistra nauk ekonomicznych z wyróżnieniem na podstawie pracy magisterskiej pt. Problemy monetarne Anglii w okresie kryzysu, napisanej pod kierownictwem naukowym prof. Edwarda Lipińskiego w ramach seminarium z ekonomii politycznej i nauk o koniunkturach gospodarczych. W latach 1937-1938 studiował w Londynie, m.in. w London School of Economics and Political Sciences. Dwuletni staż naukowy w Londynie poświęcił przygotowaniu rozprawy doktorskiej. Tam, dzięki rekomendacjom prof. Edwarda Lipińskiego, studiował m.in. u prof. Lionela Robbinsa oraz Friedricha von Hayeka, u którego rozpoczął pisanie pracy doktorskiej. W Londynie poznał również prof. Paula Rosensteina-Rodana, wówczas wykładającego w Royal Institute for International Affairs, z którym po wojnie się zaprzyjaźnił i podjął szerszą współpracę naukową, zwłaszcza dotyczącą strategii rozwoju krajów rozwijających się. Po powrocie z Anglii rozpoczął pracę w SGH jako asystent prof. Edwarda Lipińskiego na Wydziale Ekonomii Politycznej. Pracuje również w Banku Narodowym. Pisze nowatorską pracę pt. Zagadnienie neutralnego pieniądza (SGH, 1938).
Karierę naukową Edwarda Szczepanika przerwał wybuch II wojny światowej. Pióro zamienił on na karabin. Jako podchorąży ogniomistrz został przeniesiony do Wilna, a po internowaniu na Litwie był więziony w Kozielsku i na półwyspie Kola. Następnie przewieziono go do Murmańska, skąd, po wejściu w życie układu Sikorski–Majski z 30 lipca 1941 r., udał się do Tatiszczewa nad Wołgą, gdzie rozpoczęło się tworzenie 5. Dywizji Piechoty, stanowiącej zaczyn odradzającej się polskiej armii na obczyźnie. Tam, w grudniu 1941 r., w trakcie wizyty gen. Władysława Sikorskiego, został mianowany podporucznikiem i trafił do II Korpusu WP gen. Władysława Andersa. Przeszedł wschodni szlak bojowy od zgrupowania nad Wołgą poprzez Bliski i Środkowy Wschód oraz Afrykę do ziemi włoskiej. Brał udział w bitwie o Monte Cassino, Anconę i Bolonię. Awansował na kapitana, a potem majora. W 1945 r. otrzymał Krzyż Walecznych w bitwie o Bolonię, dwukrotnie Srebrny Krzyż z Mieczami i Croco al Merito di Guerra, a także szereg odznaczeń brytyjskich. Za wybitne zasługi dla Polski został od-znaczony przez władze RP na uchodźstwie Krzyżem Kawalerskim, Orderem Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W czasie wojny prowadził dla żołnierzy kursy z obszaru nauk społecznych, a w 1946 r., po rozwiązaniu i demobilizacji polskich sił zbrojnych, pełnił funkcję opiekuna studentów Wydziału Ekonomii i Prawa w Ośrodku Akademickim 2. Korpusu, gdzie prowadził wykłady i seminaria z ekonomii.
Po zakończeniu służby wojskowej w 1946 r. i zamieszkaniu na stałe w Anglii, powrócił do pracy naukowej. Rozpoczął ją od wykładów ekonomii politycznej w Polish University College (PUC), gdzie był zatrudniony od 1946 r. na stanowisku assistant professor. Odbył kolejne studia magisterskie w LSE, co wówczas było warunkiem potwierdzenia polskiego dyplomu magistra. Pracę akademicką łączył z działalnością ekspercką i społeczną. Rychło został cenionym dydaktykiem oraz konsultantem Rządu RP w Londynie, który powierzał mu ekspertyzy i opinie dotyczące ważnych problemów ekonomicznych i politycznych Polski oraz gospodarki światowej. Do ciekawszych jego prac z tego okresu zalicza się Zarys polityki dobrobytu gospodarczego (1953). Do niej, po przeszło 30 latach od jej wydania, nawiązuje prof. Stanisław Rudolf, kiedy rozpatruje problem polityki dobrobytu Szwecji [Rudolf, 1978].
W 1953 r. Edward Szczepanik podejmuje pracę w University of Hong Kong na stanowisku starszego wykładowcy, współtworzy wydział ekonomii i zostaje pierwszym jego dziekanem. Współorganizuje również Towarzystwo Ekonomiczne Hongkongu. Pokłosiem pobytu Edwarda Szczepanika w Hongkongu jest szereg liczących się w świecie prac naukowych, które wnoszą cenny wkład do ekonomii rozwoju, a patrząc regionalnie i geopolitycznie, również do tak ważnych obecnie azjatyckich studiów ekonomicznych. Dwie najważniejsze z nich przedstawimy w dalszej części niniejszego tekstu. Warto zauważyć, że dorobek naukowy oraz doświadczenia zdobyte przez Edwarda Szczepanika w trakcie pobytu w Hongkongu spotkały się z dużym za-interesowaniem organizacji międzynarodowych. Został on w kilku z nich dorad-
Wkład Edwarda F. Szczepanika do ekonomii rozwoju 31 cą ekonomicznym, m.in. Commission for Asia and the Far East, U.N. High Commissioner for Refugees, International Coffee Organization. Pełni również zaszczytną funkcję doradcy ekonomicznego Rządowej Komisji Planowania w Pakistanie z ramienia Uniwersytetu Harvarda – reprezentował tę uczelnię w latach 1961-1963 w jej flagowym projekcie dotyczącym uprzemysłowienia gospodarek słabo rozwiniętych w ramach równoległego wykorzystania zewnętrznych i wewnętrznych czynników wzrostu gospodarczego, przy założeniu liberalizacji polityki gospodarczej.
W 1963 r. Edward Szczepanik kończy misję naukową w Hongkongu, wraca do Europy i podejmuje pracę w FAO na stanowisku starszego ekonomisty oraz kierownika Podyplomowych Studiów Polityki Rolnej ONZ. Pełni także funkcję dyrektora kursów planowania rolniczego dla ekonomistów z krajów rozwijających się. Prowadzi badania związane z problemami rozwoju rolnictwa krajów rozwijających się. W jego bogatym dorobku z tego okresu na szczególną uwagę zasługuje pionierskie dzieło pt. Agricultural Policies at Different Levels of Deve-lopment (FAO, Roma 1975). Stanowi ono podstawę nadania Edwardowi Szcze-panikowi przez SGH tytułu doktora honoris causa. W okresie pobytu w Rzymie Edward Szczepanik był również delegatem Rządu RP na Uchodźstwie przy Stolicy Apostolskiej, brał czynny udział w pracy społecznej jako Prezes Rady Polaków we Włoszech.
Po zakończeniu misji rzymskiej, w latach 1978-1981 kontynuował badania w Sussex University. Na ich podstawie opublikował kolejne dzieło pt. New Limits of European Agriculture (1985). Do niego często nawiązywał w licznych artykułach na temat kierunków polskich reform gospodarczych oraz sytuacji politycznej w Polsce.
W 1981 r. zostaje profesorem ekonomii w Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie (PUNO). Sprawował w nim także funkcję dziekana. Ponadto był przewodniczącym komitetu organizacyjnego oraz redaktorem naczelnym 10 tomów prac Kongresu Kultury Polskiej na Obczyźnie (1985). Pełnił funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. W latach 1981-1986 Edward Szczepanik był Ministrem Spraw Krajowych w Rządzie RP na Uchodźstwie. W dniu 7 kwietnia 1986 r., po ustąpieniu premiera Kazimierza Sabbata, objął funkcję Prezesa Rady Ministrów Rządu RP na Uchodźstwie. Obowiązki pełnił do 22 grudnia 1990 r., tj. do momentu rozwiązania Rządu RP na Uchodźstwie.
Profesor Edward Szczepanik zmarł 11 października 2005 r. Pochowano go z honorami państwowymi w Suwałkach. Jego odejście zostało w świecie szeroko odnotowane.
___________________________
Redakcja Jutro Polski
Portal Wiedzy Eksperckiej Odpowiedzialnego Rozwoju zajmuje się analizą zjawisk społeczno-gospodarczych w kontekście odpowiedzialnego i zrównoważonego rozwoju Polski.
